“යහපත් ක්‍රියාවන් කරන පුද්ගලයා සෑම අවස්ථාවකම සතුටින් ජීවත් වෙයි” යනුවෙන් දහමෙහි දක්වා තිබේ. වර්තමාන සමාජයේ ජීවත්වන බොහෝ අයගේ අදහස වන්නේ හොඳ දෙය කරන අය හටම නරක සිදුවන බවයි. දහමෙහි දක්වන අදහස් හා එම සිතුවිල්ල බද්ධව නොයයි.
පුද්ගලයකුගේ සමස්ත ජීවිත කාලයම එක හා සමානව අරගෙන දහමෙහි දක්වන අදහස් පටු සීමාවන් සඳහා යොදා ගැනීමෙන් විවිධ පරස්පරතා ඇතිවන බව පෙනෙයි. නරක වැඩියෙන් කරන පුද්ගලයකු අතින් යම් කිසි යහපතක් සිදුවුවහොත් ඔහු බලා‍පොරොත්තු වන්නේ තමා කළ සියලු අයහපත පරදා කළ යහපතට එබඳු ආකාරයේ ප්‍රතිඵල ලැබිය යුතු බවයි. මෙය සාවද්‍ය මතයකි. යම් කිසි පුද්ගලයෙක් තමාගේ ජීවිත කාලය තුළ කරන කියන දෙය අනුව ඔහුගේ අනාගතය තීරණය වෙයි. එය මැනවින් සිතෙහි ධාරණය කර ගත යුතු කාරණාවකි.
ජීවිත කාලය පුරාම සතුටින් යමෙක් ජීවත් වන්නේ නම් එය එසේ වන්නේ ඔහුගේ මානසික සිතුවිලි ද ඒ හා බද්ධව ගියහොත් පමණි. ඇතැම් පුද්ගලයන් අයහපත් චේතනාව සිතෙහි රඳවාගෙන ලෝකයටම පෙනෙන්නට යහපත් අයකු ලෙස රඟපායි. නමුත් ඔහු කරන සෑම යහපත් ක්‍රියාවකදීම ඔහුට පෙරළා විපාක ලැබෙන්නේ තමාගේ සිතුවිල්ල අනුව බව කල්පනා නොකිරීම මුලාවකි.
“පින් කළ තැනැත්තා දෙලොවම සතුටු වෙයි” යනුවෙන් දහමෙහි දක්වන්නේ කරන සෑම ක්‍රියාවක් සඳහාම යහපත් චේතනාව ද තිබිය යුතු නිසා ය. පුද්ගලයා හසුරුවන්නේ චේතනාව විසිනි. තමාගේ චේතනාව පිළිබඳ නිවැරදි බව හඳුනන්නේ ද තමාමයි. එනිසා තමා යහපත කරලත් සමාජයෙන් ලැබෙන්නේ අයහපත යැයි යමෙක් කියන්නේ නම් එය කියන අය විසින්ම නැවත ද නැවත ද එය කල්පනා කර බැලිය යුතු වෙයි. එය එසේ වන්නේ තමාගේ ස්වාමියා තමන්ම බව දහමෙහි නිවැරදිව උගන්වා තිබෙන බැවිනි.
සමාජයේ ජීවත්වන අය නිතර සිතන්නේ ද පතන්නේ ද තමා සිතන පතන සියලුම දෙය එම ආකාරයෙන්ම තමන්ට ලැබිය යුතු බවයි. සමස්ත සමාජය පිළිබඳව ඔහු කල්පනා කර නොබලයි. තමාගේ ආශාවන් සහ අවශ්‍යතාවන් පිළිබඳව පමණක්ම සිතයි. අන්‍යයන් ගැන කල්පනා කර නොබලයි. එබඳු මිනිසුන් හැමදාමත් සමාජයේ ජීවත් වන්නේ අතෘප්තිකර මනසින් යුතුවය. එයට හේතුව තමා විසින්ම තමාගෙන් විමසා බැලිය යුතු ය.
පුද්ගලික වශයෙන් තමා කල්පනා කරන විට යම් ක්‍රියාවක නිවැරදි බව වැටහුණත් එය එකවර කරන්නට යාම සුදුසු නොවෙයි. සමාජ පරිසරයේ සිටින අන්‍යයන් එම සිද්ධිය සම්බන්ධයෙන් හිතන පතන ආකාරය ද විමසා බැලීම කළ යුතු ය. එසේ නොබලන නොසිතන කෙනෙකුට සමාජය සමග සහජීවනයෙන් කටයුතු කිරීමට නොහැකිය.
නන්දික, ආනන්ද, අනුරුද්ධ යන හිමිවරු ගෝසිංහ වනයේ වැඩ වසමින් බණ භාවනා කරති. බොහෝ කාලයක් සමගියෙන් හා සමාදානයෙන් උන්වහන්සේලා ජීවත් වෙති. දිනක් බුදුරජාණන් වහන්සේ උන්වහන්සේලා සමීපයට වැඩම කරති.
ඔබ තිදෙනා ශරීරවලින් ද අදහස්වලින්ද, සිතුම් පැතුම්වලින්ද තිදෙනෙකි. කොහොමද මේ වනයේ ජීවත් වෙන්නේ සතුටින්ද, සමගියෙන් ද යනුවෙන් විමසති.
“ස්වාමීනි භාග්‍යවතුන් වහන්ස. මට යම්කිසි ක්‍රියාවක් කරන්නට සිතුවිල්ලක් පැමිණි විට එම ක්‍රියාව කරන්නට පළමුව මේ දෙය ගැන අනෙක් කෙනා හිතන්නේ කොහොමද යනුවෙන් මම කල්පනා කරමි. එයා මේ ලෙස, මේ ගැන සිතයි, කියයි ආදී ලෙස කල්පනා කොට මම ද එම ක්‍රියාව ඒ අනුව කරමි. එවිට අප ශරීරයෙන් තිදෙනෙක් වුව ද සිතිවිලිවලින් එක් කෙනෙකි. එනිසාම අප අතරේ සමගියද, සමාදානය ද වැඩෙයි. අසමගිකම් නොරැඳෙයි. යනුවෙන් නන්දික හිමි පිළිතුරු දෙනු අසා බුදුහු සාධුකාර දුන්හ. අනෙක් භික්ෂූන් වහන්සේලාගෙන් ද එම ප්‍රශ්නයම ඇසූ විට උන්වහන්සේලා පිළිතුරු දෙන්නේ ද ඒ අනුවමය.
පුද්ගලයන් අතරෙහි සමගිය රැකෙන අයුරු හා සමගිය රැක ගත හැකි ආකාරය පිළිබඳව ඉතා යහපත් ප්‍රවේශයක් මේ සිද්ධියෙන් පැහැදිලි වෙයි. එනම් පිරිසක් අතරෙහි විවිධ අදහස් පැවතිය හැකි නමුදු කෙනෙක් යම් ක්‍රියාවක් කරන විට ඒ පුද්ගලයන් ගැන ද කල්පනා කර බැලිය යුතු බව මෙයින් හැඟවෙයි. එසේ නොකිරීමෙන් සමගිය ද සමාදානය ද නැති වී යයි. එවිට මානසික සතුට ද පුද්ගලයා වෙතින් පලා යයි.
තමා ගැනම කල්පනා නොකර බාහිර පරිසරය ගැන ද නිතර කල්පනා කළ යුතු බව මෙයින් පෙනෙයි. බොහෝ අය තමා ගැනම හා තම බඩ ගැනම පමණක් සිතා කටයුතු කරන්නට යාමෙන් නොයෙක් අවුල් වියවුල් ඇතිවෙයි. එය තමාගේ අයහපත පිණිසද, තමා ජීවත්වන සමාජයේ විෂමාචාර ගති රටා බිහිවීම පිණිස ද බලපානු ලබයි.
යමක් ආශාවෙන්, තණ්හාවෙන් දැඩිව අල්ලාගත් තරමට ඒ හා සමානවම තමාට දුක ද, වේදනාවද ඇතිවෙයි. එසේ නොවුණේ නම් දුක ද, වේදනාව ද නැත. සමාජයේ තෘප්තිමත්ව ජීවත් වන්නට ප්‍රිය කරන පුද්ගලයා නිරන්තරයෙන්ම වි්‍යුක්ත චින්තනයෙන් යුතුව ජීවත් විය යුතු වෙයි. සමාජයට ද, උසාවියට ද වසන් කළත් තමාට තමාගෙන් ගැළවීමක් ඇත්තේම නැත. තමා කළ වැරදිවලට සමාව දෙන දෙවියකු හෝ බ්‍රහ්මයකු හෝ සිටිතැයි යමෙක් විශ්වාස කරනු ලබන්නේ නම් එය මහා මිථ්‍යාවකි. එය පුද්ගලයා නැවත ද නැවත ද අයහපත කෙරෙහිම ඇදගෙන යාමට පාර පෙන්වන කාරණයකි. අන්‍යයන් කළ කී දෑ නොසොයා තමා කළ කී දෙය සොයා බැලීම වැදගත් වන්නේ එම නිසාය.
